نبودعزت‌نفس و رابطه آن با خودناتوان‌سازی دانش‌آموزان

اسناد یا انتساب، فرآیندی است که انسان به جستجوی علت یا علت‌هایی برای اتفاقات اطراف خود می‌پردازد. انسان موجودی است که فعالانه به بررسی اتفاقات می‌پردازد: «چرا چنین شد؟». پاسخ به این سؤال یک اسناد است؛ یعنی ما موفقیت یا عدم موفقیت خود را به عاملی نسبت داده‌ایم. منظور از سبک اسناد الگوی علت‌هایی است که برای بیان اتفاقات خوشایند یا ناخوشایند زندگی خود مطرح می‌کنیم.

اگر در تجربه‌های ناخوشایند دلیل شکست به علت‌های درونی منتسب شود، ممکن است عزت نفس را کاهش دهد. مثلا دانش‌آموزی که در درس مهمی نمره‌ ضعیفی آورده است، اگر به خود بگوید: «این امتحان سخت بود».، «همه‌ سوال‌ها از همان قسمتی آمد که خوب نخواندم»، «سرماخوردگی مانع درس خواندنم شد». و …عزت نفس او صدمه نمی‌بیند؛ اما اگر نمره‌ ضعیف خود را به عوامل درونی نسبت دهد مانند: «من کودنم»، «من بد شانسم»، «استعداد درس خواندن ندارم» و …عزت نفس او آسیب می‌بیند .

افراد برای اینکه عزت نفس خود را از آسیب حفظ کنند، استراتژی «خودناتوان‌سازی» را در پیش می‌گیرند. خودناتوان‌سازی استراتژی دفاعی در برابر هر کاری، حتی قبل از انجام دادن آن است.

از نظر پژوهشگران خودناتوان‌سازی شامل فعالیت یا مجموعه‌ای از فعالیت‌هاست که فرد آن‌ها را به کار می‌گیرد تا عوامل شکست را خارجی جلوه دهد یا بهانه و عذری برای شکست خود فراهم کند و موفقیت را به عوامل درونی نسبت دهد. رفتارهای خودناتوان‌ساز شامل اقدامات و اعمال متعددی است. مانند تغییر دادن میزان یا کیفیت تمرین درسی یا ورزشی، ایجاد مشکلات جسمی یا گزافه‌گویی در مورد آن‌ها، مثل بیماری یا آسیب یا تمرکز بر عیب‌های واقعی یا خیالی.

نیاز به عزت نفس یکی از نیازهای روانی اصلی است. اگر احساس رضایت در راهی درست و واقع‌بینانه باشد، عزت نفس منجر به نتایج مثبت و موثری در زندگی می‌شود و در نتیجه‌ آن حس اعتماد به نفس، حس خودارزشمندی، احساس توانایی و قدرت و همچنین احساس مهارت و کفایت به وجود می‌آید. به بیان دیگر، عزت نفس به چگونگی تفکر افراد در مورد خودشان بر می‌گردد. اینکه چقدر خودشان را دوست دارند؟ چقدر از عملکرد خود رضایت دارند؟ به خصوص از نقش و عملکرد اجتماعی و دستاوردهای تحصیلی خود چقدر راضیند؟ و چقدر نزدیک به خود ایده‌آل و خود واقعیشان هستند؟ مطالعه‌ای اثبات کرده که افراد با عزت نفس بالا در مقایسه با افراد با عزت نفس پایین در مسائل زندگی و مشکلات مقاوم‌تر هستند.

یحیی کاظمی، استادیار گروه آموزش و پرورش پیش دبستانی و دبستانی دانشگاه سیستان و بلوچستان به همراه همکارانش در مطالعه‌ای رابطه‌ عزت نفس و سبک‌های اسنادی را با خودناتوان‌سازی در دانش‌آموزان مدارس ابتدایی سیستان و بلوچستان بررسی کردند.

جامعه‌ آماری این مطالعه شامل ۳۶۵ دانش آموز ابتدایی (۱۵۴ پسر و ۲۱۱ دختر) پایه‌ سوم تا پنجم (??-?ساله) مدارس ابتدایی زاهدان در سال تحصیلی سال ????-????بود.

در این مطالعه برای جمع‌آوری اطلاعات از پرسشنامه‌هایی برای تعیین سبک‌های اسنادی میزان عزت نفس و میزان خودناتوان‌سازی استفاده کردند و داده‌های به دست آمده توسط نرم‌افزار آماری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

نتایج توصیفی نشان داد که میانگین سبک‌های اسنادی بدبینی، سبک‌های اسنادی خوش‌بینی و خودناتوان‌سازی، در بین دانش‌آموزان پایین‌تر از میانگین اسمی پرسشنامه‌ها بود. گرچه، میانگین عزت نفس بالاتر از نمره‌ میانگین اسمی بود. به علاوه نتایج تجزیه و تحلیل نشان داد که خودناتوان‌سازی پیش‌بینی‌کننده‌ منفی عزت نفس و پیش‌بینی‌کننده‌ مثبت سبک اسنادی خوش‌بینی بود .

با توجه به نتایج به دست آمده مشخص شد که دانش‌آموزانی که عزت نفس بالایی دارند سطوح خودناتوان‌سازی کمی را تجربه می‌کنند. به علاوه، دانش‌آموزانی که سبک‌های اسنادی خوش‌بینانه را به کار می‌برند یا به بیان ساده‌تر خوش‌بین‌تر هستند، پیشرفت تحصیلی زیاد و خودناتوان‌سازی کمی دارند. به همین خاطر باید به روش‌هایی برای بهبود عزت نفس و سبک‌های اسنادی خوش‌بینانه بیشتر توجه داشت و از آن‌ها برای بهتر کردن وضعیت تحصیلی دانش‌آموزان استفاده کرد.

نتایج به دست آمده بر اهمیت برنامه‌های آموزشی همراه با ارائه‌ بازخورد با هدف بهبود عزت نفس و تغییر اسنادها در میان دانش آموزان تاکید داشت. به علاوه، این برنامه‌ها می‌توانند آگاهی معلمان از روش‌های تعیین دانش‌آموزان، وقایع و علل شکست‌ها و همچنین موفقیت‌های آن‌ها را افزایش دهند.

به اعتقاد پژوهشگران این تحقیق باید توجه داشت که نمونه‌ آماری این پژوهش تنها به دانش‌آموزانی که در زاهدان تحصیل می‌کردند، محدود بود. بنابراین، هنگام تعمیم نتایج حاصل از این مطالعه، باید احتیاط شود.

از آنجا که مدارس بهترین نهادها برای بهبود عزت نفس و تغییر اسنادهای دانش‌آموزان هستند، کاظمی و همکارانش توصیه کردند که «مدارس حس مسئولیت‌پذیری را در دانش‌آموزان ایجاد کنند، تشویق‌های فردی و جمعی را برای آن‌ها فراهم آورند و همچنین سعی شود دانش‌آموزان بر اساس تلاش‌هایشان نمرات را به دست آورند. در این راستا باید توجه بیشتری به فعالیت‌های دانش‌آموزان در مدارس داشته باشیم و نقش آن‌ها باید در فرایند تصمیم‌گیری برجسته شود، زیرا دانش‌آموزان می‌توانند احساس مسئولیت خود را از طریق شرکت در چنین فعالیت‌هایی بهبود بخشند. از طرف دیگر، همین روش‌ها احساس تعلق، امنیت و عزت نفس آن‌ها را افزایش می‌دهد.»

نتایج این پژوهش در آخرین شماره‌ نشریه‌ علمی پژوهشی بین‌المللی «سلامت مدرسه» مرکز تحقیقات سیاستگذاری سلامت به چاپ رسیده است

منبع